تهلیل ، گفتن لااله الاّ اللّه ، مهمترین شعار توحیدی اسلام . 1) واژه . تهلیل ، از مادّة هلل ، در لغت به معنای بالابردن صداست (جوهری ، ج 5، ص 1852؛ ابن فارس ، ج 6، ص 11؛ ابن منظور، ج 15، ص 120؛ مرتضی زبیدی ، ج 15، ص 810) و در اصطلاح ، گفتن لااله الاّ اللّه است . به کاربردن مادّة هلل برای این معنا، بدان سبب است که فرد به هنگام گفتن لااله الاّ اللّه صدای خود را بلند می کند (ازهری ، ج 5، ص 368). همچنین گفته شده که تهلیل برگرفته از حروف لااله الاّ اللّه است (همانجا؛ راغب اصفهانی ، ذیل «هلل »، اهلال و تهلّل را به جای تهلیل آورده است ). مصدرِ منحوتِ (تراشیده شدة ) این جمله ، هَیلَلة است نظیر بَسمَله * و حَوقَله * / حَولَقه و سَبحَله (ازهری ، ج 5، ص 370؛ ثعالبی ، ص 224ـ225).

2) در قرآن و حدیث . عبارت لااله الاّ اللّه دو بار به همین صورت در قرآن کریم به کار رفته (رجوع کنید به صافات : 35؛ محمد: 19) و به صورتهای مشابه ، مانند لااله الاّ أنا و لااله الاّ أنت و بویژه لااله الاهو، بیش از سی بار در قرآن آمده است (رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل «إل'ه »).

مفسران بر اساس حدیث نبوی و اقوال صحابه و تابعین ، «کلمة التقوی » را که در قرآن (فتح : 26) نیز آمده ، همان لااله الاّ اللّه دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به بخاری جُعْفی ، ج 7، ص 229؛ ترمذی ، ج 5، ص 62؛ طبری ، ج 26، ص 66ـ67؛ ابن بابویه ، 1386، ج 1، ص 251؛ طوسی ، ج 4، ص 283). علاوه بر این ، در منابع حدیثی و تفاسیر، لااله الاّ اللّه با نامها و اوصافی چون کلمة التوحید (فضل بن حسن طَبْرِسی ، ج 6، ص 480، ج 8، ص 584) و کلمة الاخلاص (ابن بابَویه ، 1362 ش ، ج 1، ص 299؛ همو، 1404، ج 2، ص 119) و کلمة الحق (ابن حَجَر عَسقَلانی ، ج 8، ص 160) و الکلمة الطیبة (قُرطُبی ، ج 9،

ص 359؛ طباطبائی ، ج 12، ص 51) و العروة الوثقی (شوکانی ، ج 1، ص 277) معرفی شده است ، حتی برخی آن را اسم اعظم خدا دانسته اند (رجوع کنید به نَوَوی ، ج 17، ص 18؛ مازندرانی ، ج 10، ص 316).

نحویان و ادیبان ، در اِعراب و به تبع آن در معنای لااله الاّ اللّه ، اختلاف نظر دارند. عده ای برای خبر لای نفی جنس در این جمله ، عباراتی همچون «فی الوجود» یا «لنا» را در تقدیر دانسته اند (رجوع کنید به زرکشی ، ص 74؛ نیزرجوع کنید به زَمَخْشَری ، 1376 ش ، ص 651؛ ابن هشام ، ج 1، ص 239). در مقابل ، با محذوف و مقدور دانستن چنین عباراتی مخالفت شده ، به این دلیل که اگر محذوف ، «لنا» باشد، در این صورت جملة «لااله الاّ اللّه » توحید را فقط برای الاه ما اثبات می کند نه مطلق الاه و چنانچه محذوف «فی الوجود» باشد، عبارت «لااله فی الوجودالاّ اللّه » تنها وجود آلهة دیگر را، و نه ماهیت آنها را، نفی می کند، حال آنکه در توحید، نفی ماهیت قویتر از نفی وجود است (فخررازی ، 1421، ج 4، ص 157ـ 158؛ قس ابوحَیّان غَرناطی ، ج 1، ص 463ـ 464). برخی دیگر معتقدند که نیازی به در تقدیر دانستن هیچ واژه ای در این عبارت نیست ؛ چه ، به همین شکل عبارتی تام و مستقل است . به گفتة زمخشری (1376 ش ، ص 651ـ652)، «الاّ اللّه » در محل مبتدا و «لااله » در محل خبر است و عبارت در اصل «اللّه الهٌ» «(خداوند سزاوار عبادت است ) بوده و لا و الّا به منظور حصر در جمله آمده است که هم الوهیتِ اللّه را اثبات و هم الوهیت هر الاه دیگری را نفی می کند (قس ابن هشام ، ج 2، ص 573). همچنین برخی معتقدند که الاّ در عبارت لااله الاّ اللّه به معنای غیر است (رجوع کنید به زرکشی ، ص 125)، چنانکه در آیة «لوکان فیهِماالهة الاّ اللّه لفسدتا» (انبیاء: 22) نیز الاّ را به همین معنا دانسته اند (رجوع کنید به رضی الدین استرآبادی ، ج 2، ص 125ـ126؛ ابن هشام ، ج 1، ص 70، ج 2، ص 697). مباحث نحوی و لغوی دیگری در بارة واژه های «اله » و «اللّه » و لای نفی جنس و استثنای الّا در منابع آمده است (برای نمونه رجوع کنید به زمخشری ، 1376 ش ، همانجا؛ فخررازی ، 1421، همانجا؛ همو، 1364 ش ، ص 124ـ129؛ دوانی ، ص 15ـ19؛ حسینی اردبیلی ، ص 50 ـ 55).

ذکر لااله الاّ اللّه از جمله ذکرهای مؤمنان است ، زیرا بنا بر احادیث ، اقرار به آن (توحید) یکی از ارکان پنج گانة اسلام و بزرگترین باب از ابواب هفتاد و چندگانة ایمان است ( رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 2، ص 120، 143، 379؛ بخاری جعفی ، ج 1، ص 8؛ علی بن حسن طبرسی ، ص 86). پیامبر اکرم برترین سخنان را لااله الاّ اللّه و عبارات هم ارز آن ، همچون سبحان اللّه و الحمدللّه و اللّه اکبر برشمرده است (رجوع کنید به بخاری جعفی ، ج 7، ص 229؛ طَبَرانی ، ج 3، ص 315). در حدیثی دیگر آن را برترین سخن خود و پیامبران پیش از خود ذکر کرده است ( رجوع کنید به بیهقی ، السنن الکبری ، ج 4، ص 284، ج 5، ص 117؛ قرطبی ، ج 1، ص 111)؛ ازینرو، ایشان هم در آغاز رسالت ، مردم را با «قولوا لااله الاّ اللّه تُفلحوا» به اسلام دعوت می کرد (رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 3، ص 492، ج 4، ص 63؛ ابن شهر آشوب ، ج 1، ص 51؛ مجلسی ، ج 18، ص 202) و هم در ادامه ، به مسلمانان توصیه می نمود که اسلام خود را با زیاد گفتن لااله الاّ اللّه تجدید کنند (رجوع کنید به حاکم نیشابوری ، ج 4، ص 256؛ متقی ، ج 1، ص 416). در حدیثی قدسی که امام رضا علیه السلام آن را با واسطة پدرانش از پیامبر اکرم نقل کرده و در میان شیعیان به حدیث سلسلة الذهب * مشهور است ، خداوند لااله الاّ اللّه را دژ مستحکم خود دانسته که ورود در آن موجب امان از عذاب الاهی می شود. امام رضا علیه السلام در پایان این حدیث ، خود را شرطی از شروط این امر برشمرده که مراد از آن امامت اهل بیت پیامبر اکرم است ( رجوع کنید به ابن بابویه ، 1387، ص 25؛ قضاعی ، ج 2، ص 323ـ324؛ ابن عساکر، ج 5، ص 462، ج 7، ص 115؛ مجلسی ، ج 49، ص 127).

بر اساس برخی احادیث ، قائلِ لااله الاّ اللّه یا کسی که آخرین سخن او لااله الاّ اللّه باشد، وارد بهشت می شود یا بنا بر حدیثی دیگر، آتش دوزخ بر او حرام می گردد (رجوع کنید به ابن بابویه ، 1404، ج 2، ص 119؛ همو، 1362 ش ، ج 1، ص 299؛ بیهقی ، الاسماء و الصفات ، ج 1، ص 160ـ161؛ حرّعاملی ، ج 2، ص 456؛ برای بحث در بارة شروط و قیود اینگونه احادیث رجوع کنید به قُشَیری ، ص 24؛ عین القضاة ، ص 72ـ 78؛ ابن رجب ، ج 3، ص 47ـ53)؛ ازینرو، در احادیث به تلقین لااله الاّ اللّه به مردگان سفارش شده است (برای نمونه رجوع کنید به ترمذی ، ج 2، ص 225؛ ابن بابویه ، 1417، ص 633؛ حرّعاملی ، ج 2، ص 456). در احادیثی نیز بر استحبابِ گفتن لااله الاّ اللّه در همة حالات و توصیه به برگزیدن آن از میان اذکار مختلف تأکید شده ، زیرا تهلیل بهترین عبادت ، بهای بهشت و پاک کنندة گناهان مؤمن است (رجوع کنید به برقی ، ج 1، ص 30ـ31؛ ترمذی ، ج 5، ص 176؛ کلینی ، ج 2، ص 505 ـ 506؛ حرّعاملی ، ج 7، ص 190ـ191، 208ـ211). علاوه بر این ، گفتن لااله الاّ اللّه در برخی مواقع خاص نیز سفارش شده است ، از جمله در هر صبح و شب (حرّعاملی ، ج 7، ص 119ـ 120)، پس از نمازهای واجب (صنعانی ، ج 2، ص 236؛ متقی ، ج 2، ص 644)، در سفر و موسم حج (متقی ، ج 5، ص 19؛ حرّعاملی ، ج 11، ص 392)، در حال روزه (متقی ، ج 8، ص 455، ج 15، ص 911) و هفت بار تلقین کردن آن بر کودک به هنگام زبان گشودن او (زمخشری ، 1417، ج 2، ص 345؛ ابن اثیر، ج 3، ص 201). تهلیل همچنین یکی از اذکار اذان و اقامه (نسائی ، ج 2، ص 4ـ5؛ حرّعاملی ، ج 5، ص 416ـ417) و نیز از اذکار زیارت اهل قبور است (مجلسی ، ج 90، ص 203).

برخی عرفا جملة لااله الاّ اللّه را ذکر خفی (قلبی ) نامیده اند (رجوع کنید به نراقی ، ص 333)، زیرا همة حروف آن جوفی است نه شَفَهی (شَفَوی ) که احتیاج به تلفظ آن از لب باشد، بلکه در دل نیز می توان آن را تلفظ کرد (زرکشی ، ص 82). بر این اساس ، در برخی منابع روشهایی برای تلقین ذکر لااله الاّ اللّه و تأثیر آن در دل آمده است (رجوع کنید به نجم رازی ، ص 275ـ280؛ علاءالدولة سمنانی ، ص 255ـ 258؛ نراقی ، ص 333ـ334). عالمان ، ادیبان و محدّثان بسیاری در بارة مباحث نحوی و حدیثی و کلامی تهلیل ، به تألیف رساله یا کتاب پرداخته اند که بخشی از آنها از منابع این مقاله اند (برای آگاهی از برخی نمونه هارجوع کنید به بغدادی ، ج 1، ستون 128، 560، 563، ج 2، ستون 92، 159، 178، 646؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 350، 515ـ516).

منابع : علاوه بر قرآن ؛ آقابزرگ طهرانی ؛ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر ، چاپ طاهر احمدزاوی و محمود محمد طناحی ، قاهره 1383ـ1385/ 1963ـ1965؛ ابن بابویه ، الامالی ، قم 1417؛ همو، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم 1387؛ همو، علل الشرایع ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ همو، عیون اخبار الرضا ، چاپ حسین اعلمی ، بیروت 1404/1984؛ همو، کتاب الخصال ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1362 ش ؛ ابن حجر عسقلانی ، فتح الباری : شرح صحیح البخاری ، بیروت : دارالمعرفه ، ] بی تا. [ ؛ ابن حنبل ، مسند الامام احمدبن حنبل ، بیروت : دارصادر، ] بی تا. [ ؛ ابن رجب ، مجموع رسائل الجاحظ ابن رجب الحنبلی ، چاپ طلعت بن فؤاد حلوانی ، رسالة 2: التوحید، او، تحقیق کلمة الاخلاص ، قاهره 1423ـ1424/ 2002ـ 2003؛ ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، نجف 1956؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ، چاپ علی شیری ، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ 2000؛ ابن فارس ؛ ابن منظور؛ ابن هشام ، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ] بی تا. [ ، چاپ افست قم 1404؛ ابوحیّان غرناطی ، تفسیر البحرالمحیط ، بیروت 1403/ 1983؛ محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، ج 5، چاپ عبداللّه درویش ، قاهره ] بی تا. [ ؛ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛ احمدبن محمد برقی ، کتاب المحاسن ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، قم ?] 1331 ش [ ؛ اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1ـ2، در حاجی خلیفه ، ج 3ـ4؛ احمدبن حسین بیهقی ، الاسماء و الصفات ، چاپ عبدالرحمان عمیره ، بیروت 1417/1997؛ همو، السنن الکبری ، بیروت : دارالفکر، ] بی تا. [ ؛ محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، ج 2، 5، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان ، بیروت 1403؛ عبدالملک بن محمد ثعالبی ، فقه اللغة و سرالعربیّة ، چاپ سلیمان سلیم بواب ، دمشق 1409/1989؛ اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمدعبدالغفور عطار، قاهره 1376، چاپ افست بیروت 1407؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، بیروت 1406؛ حرّعاملی ؛ عزیزاللّه حسینی اردبیلی ، «تفسیر کلمة التهلیل (تهلیلیه )»، چاپ

نجیب مایل هروی ، در مجموعه رسائل خطی فارسی ، دفتر اول ، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ، 1368 ش ؛ محمدبن اسعد دوانی ، «تهلیلیه »، چاپ احمد تویسرکانی ، در مجموعه رسائل فارسی ، دفتر دوم ، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ، 1368 ش ؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن حسن رضی الدین استرآبادی ، شرح الرضی علی الکافیة ، چاپ یوسف حسن عمر، ] بی جا [ : جامعة قاریونس ، 1398/1978؛ محمدبن بهادر زرکشی ، معنی لااله الاالله ، چاپ علی محیی الدین علی قره داغی ، قاهره 1985؛ محمودبن عمر زمخشری ، الفائق فی غریب الحدیث ، بیروت 1417/ 1996؛ همو، «هذه مسألة فی کلمة (لااله الااللّه ) أملاها جاراللّه العلامة الزمخشری »، چاپ محمدرضا انصاری قمی ، در میراث اسلامی ایران ، دفتر چهارم ، به کوشش رسول جعفریان ، قم : کتابخانة آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی ، 1376 ش ؛ محمدبن علی شوکانی ، فتح القدیر ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، ] بی تا. [ ؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی ، المصنّف ، چاپ حبیب الرحمان اعظمی ، بیروت 1403/1983؛ طباطبائی ؛ سلیمان بن احمد طبرانی ، مسند الشامیین ، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی ، بیروت 1417/ 1996؛ علی بن حسن طبرسی ، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار ، چاپ مهدی هوشمند، قم 1418؛ فضل بن حسن طبرسی ؛ طبری ، جامع ؛ طوسی ؛ محمدفؤاد عبدالباقی ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?] 1397 [ ؛ احمدبن محمد علاءالدولة سمنانی ، مصنفات فارسی ، چاپ نجیب مایل هروی ،

8 : «فتح المبین لاهل الیقین »، تهران 1369 ش ؛ عبداللّه بن محمد عین القضاة ، تمهیدات ، چاپ عفیف عسیران ، تهران ?] 1341 ش [ ؛ محمدبن

عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب ، بیروت 1421/ 2000؛ همو، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی ، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی والصفات ، چاپ

طه عبدالرؤوف سعد، قاهره 1396/1976، چاپ افست تهران 1364 ش ؛ محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت 1405/

1985؛ عبدالکریم بن هوازن قشیری ، التحبیر فی التذکیر ، چاپ

ابراهیم بسیونی ، قاهره 1968؛ محمدبن سلامه قضاعی ، مسند

الشهاب ، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی ، بیروت 1405/1985؛ کلینی ؛

محمدصالح بن احمد مازندرانی ، شرح اصول الکافی ، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی ، چاپ علی عاشور، بیروت 1421/2000؛ علی بن حسام الدین متقی ، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال ، چاپ

بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت 1409/ 1989؛ مجلسی ؛ محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، چاپ

علی شیری ، بیروت 1414/1994؛ عبداللّه بن محمد نجم رازی ، مرصاد العباد ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1365 ش ؛ احمدبن محمدمهدی نراقی ، کتاب الخزاین ، چاپ حسن حسن زاده آملی و علی اکبر غفاری ، تهران ?] 1380 [ ؛ احمدبن علی نسائی ، سنن النسائی ، استانبول 1401/1981؛ یحیی بن شرف نووی ، صحیح مسلم بشرح النووی ، بیروت 1407/ 1987.

/ محسن معینی /

3) در عرفان . عبارت لااله الاّ اللّه از دیرباز مورد توجه عرفای مسلمان بوده و بی شک یکی از جهات اهمیت آن قرآنی بودن این عبارت است ، چنانکه ابن عربی می گوید این رحمت خداوند به انسان است که خود در قرآن چنین تعبیری به کار برده وگرنه چگونه بندگان می توانستند با علم به حق ابتدا «لااله » بگویند و سپس در مقام اثبات بر آیند (ج 2، ص 224ـ225). ظاهراً احادیثی که در بارة لااله الاّ اللّه نقل شده در شکل گیری و رشد تفاسیر عرفانی لااله الاّ اللّه تأثیر داشته است . ابوحامد غزالی در احیاء علوم الدّین ( رجوع کنید به ج 1، ص 298ـ300) مجموعه ای از این احادیث را نقل کرده است . یکی از این احادیث نوید می دهد که هر کس از روی اخلاص لااله الاّ اللّه بگوید به بهشت خواهد رفت (همان ، ج 1، ص 299) و به تکرار لااله الاّ اللّه توصیه شده است (رجوع کنید به همانجا). در آثار عرفای مسلمان ، در تفسیرِ عبارتِ تهلیل ، لطائف بسیاری مطرح شده است . این تفاسیر بعضاً صورت مستقل یافته و به صورت رساله ای در تفسیر لااله الاّ اللّه در آمده است . در حدیثی دیگر در اوایل قرن چهارم ، ابوعبداللّه محمد ترمذی * ملقب به حکیم ترمذی ، رساله ای در تفسیر لااله الاّ اللّه نوشته که ظاهراً کهنترین رساله در نوع خود است . این رساله به زبان عربی است اما برای مخاطبان فارسی زبان نگاشته شده است . ترمذی در این رساله در بارة ترجمة عبارت لااله الاّ اللّه به فارسی بحث می کند. به نظر او ترجمة این عبارت به «نیست خدایی جز آن خدای » درست نیست ، چرا که در این ترجمه «لا» به معنای «لیس » گرفته شده است . «لیس » حرف انکار است در حالی که «لا» در عبارت تهلیل ، معنای نفی و تنزیه می دهد. به گفتة ترمذی ، مراد از تهلیل انکار خدایان دیگر نیست ، بلکه نفی خداییِ خدایان دیگر و تنزیه خداوند متعال است ( رجوع کنید به حکیم ترمذی ، ص 12). ظاهراً در زمان ترمذی ترجمة لااله الاّ اللّه به «نیست خدایی جز آن خدای » یا عبارتی نظیر آن ، که در آن «لا» به «نیست » ترجمه می شده ، معمول

بوده است .

بحثی که ترمذی در رسالة خود در بارة لااله الاّ اللّه مطرح کرده اگرچه عرفانی است ، در مقام تفسیر و توضیح عبارت است و شاید بتوان گفت که تفاسیر لااله الاّ اللّه در دوره های بعد عمیقتر شده است .

در قرن پنجم ، ابوالحسن بُستی ، صوفی خراسانی ، تفسیر جدیدی با توجه به اجزای عبارت لااله الاّ اللّه مطرح کرد. او در رساله ای فارسی که در تفسیر لااله الاّ اللّه نگاشته ، بدایت طریقت را حاصل تابش لااله الاّ اللّه دانسته است . بستی میان «کلمه » و «عین » لااله الاّ اللّه فرق می گذارد و می گوید که در میان این کلمه و عین ، 99 منزل اسماء اللّه است . سالک باید در «لا» فانی شود تا در بقای «الاّ » به درگاه بی نیازی برسد (بستی ، ص 73ـ74).

احمد غزالی نیز رسالة التجرید فی کلمة التوحید را در تفسیر لااله الاّ اللّه نگاشته است . وی در این رسالة عربی توضیح می دهد که «لااله » در مقام نفی است و «الاّ اللّه » در مقام اثبات ، اولی کفر و ظلمت است و آخری ایمان و نور. او کفر «لااله » را به ابلیس نسبت می دهد و ایمان «الاّ اللّه » را به آدم ابوالبشر. در واقع ، با الاّ اللّه گفتن است که شخص از نسبت شیطانی می رهد و با آدمیت نسبت می یابد (رجوع کنید به نصراللّه پورجوادی ، ص 191ـ193).

چنانکه ملاحظه می شود برای بستی و غزالی ، تهلیل از صرف تقریر به لسان گذشته و معنای عمیقتری یافته که بیانگر نحوة وصول به توحید است . بستی با تعبیر «عین لااله الاّ اللّه » به این معنا اشاره می کند و احمد غزالی التجرید فی کلمة التوحید را برای دلالت به آن برمی گزیند.

رسالات مستقلی که از قرن ششم به بعد در بارة لااله الاّ اللّه نگاشته شده اغلب کلامی است تا عرفانی . رساله ای در این باره به فخرالدین رازی منسوب است که نسخه ای خطی از آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه اصفهان (ش 262 ، 17) نگهداری می شود (تیموری ، ص 141). رساله ای نیز در این باره به میرسید شریف جرجانی (متوفی 816) نسبت داده شده است ( رجوع کنید به فاضل ، ص 1412). همچنین جلال الدین دوانی (متوفی 908) دو رساله در این باب نگاشته که یکی به عربی و دیگری به فارسی است ( رجوع کنید به رضا پورجوادی ، ص 83ـ84). در رسالة فارسی ، که مفصّلتر است ، پس از توضیحات لغوی در بارة این کلمه ، براهین توحید مطابق نظر متکلمان و فلاسفة مشاء و اشراق بیان شده است . دوانی در ادامه توضیح داده که لااله الاّ اللّه تمام مراتب توحید (توحید افعالی ، توحید صفات و توحید ذات ) را در بر می گیرد. در الذریعة (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 516) آمده که به نام غیاث الدین منصور دَشتَکی نیز رساله ای در این خصوص دیده شده است . عزیزاللّه حسینی اردبیلی ، از علمای قرن دهم ، نیز رساله ای به فارسی در تفسیر کلمة التوحید (رسالة تهلیلیه ) نگاشته است . وی در این رساله به اثر دوانی اشاره کرده و از بحثهایی که در میان علمای شیراز در بارة مطالب آن مطرح بوده تا اندازه ای گزارش داده است . احمدبن محمدجندی (قرن دهم ) نیز رساله ای در تفسیر لااله الاّ اللّه با عنوان تهلیلیه دارد (ولائی ، ج 11، ص 588).

صوفیان خراسان در قرنهای پنجم و ششم در تفسیر عبارت لااله الاّ اللّه تعبیرات شاعرانه به کار می بردند. یک رباعی به جای مانده از بُستی از نخستین نمونه های آن است . بستی در این رباعی مرتبة پس از «لا» و پیش از فنای مطلق را«نورِ سیَه » خوانده است (رجوع کنید به احمد غزالی ، ص 20؛ عین القضاة ، ص 119). عین القضاة (ص 118) می گوید که این نور سیاه ، نور ابلیس است و شعرا گاهی آن را «زلف شاهد» تعبیر کرده اند. بر این اساس ، مقصود از نور سیاه ، مقام الاّ است که در آن سالک از مرتبة لا گذشته اما هنوز به تعبیر بستی به «درگاه بی نیازی » نرسیده است (رجوع کنید به بستی * ، ابوالحسن ).

سنایی غزنوی (ص 51ـ52) نیز مضامین شاعرانه ای در تفسیر لااله الاّ اللّه به کار برده است . او در یکی از اشعار خود، که در مقام اهل توحید سروده ، شهادت گفتن حقیقی را آن می خواند که اظهار «لا» شخص را از هستی خود فارغ کند و آنگاه با اظهار «الاّ » نور الوهیت او را به «اللّه » واصل گرداند. «لا» را به نهنگی (در فارسی قدیم : تمساح رجوع کنید به دهخدا، ذیل «نهنگ ») که دریای هستی را می آشامد و نیز به جارویی که خار و خاشاک راه توحید را می روبد و محو می کند، تشبیه می کند (نیزرجوع کنید به نجم رازی ، 1352 ش ب ، ص 142).

تعابیر شاعرانه ای که سنایی در اشعار خود در بارة «لا» آورده ، مورد توجه نویسندگان و شاعران پس از او قرار گرفته ، چنانکه تعبیر «نهنگ لا» در اشعار اوحدالدین کرمانی و بهاءالدین عاملی به کار رفته (شفق ، ص 27 و پانویس 5) و نجم رازی (1352 ش ب ، همانجا) نیز آن را به کار برده است . تعابیر دیگری چون «چاوش لا» (مرورودی ، ص 61) و «مقراض لا» (روزبهان بَقْلی ، ص 310؛ قس نجم رازی ، 1352 ش الف ، ص 269: «مقراض لااله »)، «تیغ لا» (حسینی هروی ، ص 159) و «تیغ لااله » (نجم رازی ، 1352 ش ب ، همانجا) نیز به کار رفته است . در یکی از غزلیات منسوب به مولوی (با مطلعِ «داد جارویی به دستم آن نگار/ گفت کز دریا بر انگیزان غبار) فضای فرا واقع گرایانه ای در شرح عبارت لااله الاّ اللّه تصویر شده است (شفق ، ص 27ـ 28). شاه نعمت اللّه ولی رساله ای با عنوان جاروبیه ، یا، تفسیر لااله الاّ اللّه ، در توضیح این شعر نوشته است ( رجوع کنید به فرزام ، ص 490ـ491).

تکرار لااله الاّ اللّه به عنوان ذکر، از دیرباز در میان صوفیه معمول بوده است . احمد غزالی دوام بر ذکر لااله الاّ اللّه را در «عالم فنا» توصیه می کند ( رجوع کنید به نصراللّه پورجوادی ، ص 214). نجم الدین کبری در فوائح الجمال و فواتح الجلال (ص 68)، هنگامی که ویژگیهای مکتب جنید را برمی شمرد، هشت شرط ذکر می کند که یکی از آنها دوام بر ذکر لااله الاّ اللّه است . نجم الدین رازی در فصول راجع به ذکر در مرصادالعباد (ص 267ـ280)، ضمن نقل حدیثی از پیامبر اکرم که «لااله الاّ اللّه » را برترین ذکر دانسته ، شرایط ادای این ذکر را بتفصیل بر شمرده است . ابومحمد اسفراینی (متوفی 717) نیز در رسالة در روش سلوک و خلوت نشینی ، لااله الاّ اللّه را برترین ذکر دانسته (ص 125) و گفته که حق تعالی علم اولین و آخرین را در ضمن آن نهاده است (ص 123). او همچنین در رسالة کوچکی ، که حاوی پاسخ به چند پرسش است ، هر کلمة عبارت

«لااله الاّ اللّه » را تفسیری ویژه کرده است ( رجوع کنید به ص 95ـ 98). از اشاراتی که نعمت اللّه ولی (ص 226ـ227) دارد چنین به نظر می رسد که او نیز ذکر لااله الاّ اللّه را به مریدان خود توصیه می کرده است . از نوشته های جامی (ص 487) می توان دریافت که در میان نقشبندیان نیز این ذکر متداول بوده است .

جامی (ص 487ـ 488) در رساله ای که در مراقبه و آداب ذکر نگاشته ، ذکر لااله الاّ اللّه را یکی از طریقه های سه گانة نیل به «حضورِدائم » و در نتیجة آن رسیدن به «مشاهده » خوانده و نحوة ادای این ذکر را بدقت توضیح داده است .

ذکر لااله الاّ اللّه امروزه هم در میان سلسله ها یا طریقه ها، از جمله نعمت اللهیه و نقشبندیه و قادریه ، معمول است . در مجالس قادریان این ذکر به صورت آهنگین (معمولاً چهارضربی ) ادا می شود و با دف همراهی می گردد (برای مثال در میان درویشان قادری در کردستان رجوع کنید به بلوکباشی ، ص 14ـ17؛ نیزرجوع کنید به ذکر * ).

منابع : آقابزرگ طهرانی ؛ ابن عربی ، الفتوحات المکیـّة ، بیروت : دارصادر، ] بی تا. [ ؛ عبدالرحمان بن محمد اسفراینی ، کاشف الاسرار، بانضمام پاسخ به چند پرسش ، ] و [ رساله در روش سلوک و خلوت نشینی ، چاپ هرمان لندلت ، تهران 1358 ش ؛ ابوالحسن بستی ، « ] رساله در شرح لااله الااللّه [ »، در نصراللّه پورجوادی ، زندگی و آثار شیخ ابوالحسن بستی ، تهران 1364 ش ؛ علی بلوکباشی ، «مفاهیم و نمادگارها در طریقت قادری »، مردم شناسی و فرهنگ عامة ایران ، ش 3 (زمستان 1356)؛ رضا پورجوادی ، «کتابشناسی آثار جلال الدین دوانی »، معارف ، دورة 15، ش 1 و 2 (فروردین ـ آبان 1377)؛ نصراللّه پورجوادی ، سلطان طریقت : سوانح زندگی و شرح آثار خواجه احمد غزالی ، تهران 1358 ش ؛ مرتضی تیموری ، «فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرحوم محمدباقر الفت اصفهانی »، نامة بهارستان ، سال 1، ش 2، دفتر 2 (پاییز و زمستان 1379)؛ عبدالرحمان بن احمد جامی ، بهارستان و رسائل جامی ، چاپ اعلاخان افصح زاد، محمدجان عمراف ، و ابوبکر ظهورالدین ، رسالة 10: رسالة سر رشته ( = رساله در مراقبه و آداب ذکر )، تهران 1379 ش ؛ امیرحسین بن امیر عالم حسینی هروی ، کتاب کنزالرموز ، چاپ جلیل مسگرنژاد، در معارف ، دورة 5، ش 1 (فروردین ـ تیر 1367)؛ محمدبن علی حکیم ترمذی ، رساله لااله الااللّه ، در

Paul Nwyia, Al-H ¤ak  ¦m al-Tirmid ¢  ¦et le La ¦ila ¦ha illa Alla ¦hu , Beirut 1976;

دهخدا؛ روزبهان بقلی ، شرح شطحیات ، چاپ هانری کوربن ، تهران 1360 ش ؛ مجدودبن آدم سنایی ، دیوان ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ?] 1354 ش [ ؛ اسماعیل شفق ، « ' جاروی لا ، : سخنی در بارة یک اصطلاح عرفانی »، نشردانش ، سال 18، ش 4 (زمستان 1380)؛ عبداللّه بن محمد عین القضاة ، تمهیدات ، چاپ عفیف عسیران ، تهران ?] 1341 ش [ ؛ احمدبن محمد غزالی ، سوانح ، چاپ نصراللّه پورجوادی ، تهران 1359 ش ؛ محمدبن محمد غزالی ، احیاء علوم الدین ، قاهره ?] 1377/1957 [ ؛ محمود فاضل ، « ] در بارة [ اسکندریه یا رساله در اصول دین ، برابر اعتقاد جمهور متشرعه و تأویل آن بر مشرب صوفیه و حکما تألیف علامه میرسید شریف گرگانی »، در محقق نامه : مقالات تقدیم شده به استاد دکتر مهدی محقق ، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهان بخش ، ج 2، تهران : سینانگار، 1380 ش ؛ حمید فرزام ، تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت اللّه ولی ، تهران 1374 ش ؛ مبارکشاه بن حسین مرورودی ، رحیق التحقیق ، چاپ نصراللّه پورجوادی ، تهران 1381 ش ؛ احمدبن عمر نجم الدین کبری ، فوائح الجمال و فواتح الجلال ، ترجمة محمدباقر ساعدی خراسانی ، چاپ حسین حیدرخانی مشتاقعلی ، تهران 1368 ش ؛ عبداللّه بن محمد نجم رازی ، مرصاد العباد ، چاپ محمد امین ریاحی ، تهران 1352 ش الف ؛ همو، مرموزات اسدی در مزمورات داودی ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1352 ش ب ؛ نعمت اللّه ولی ، رساله های حضرت سید نورالدین شاه نعمت اللّه ولی قدّس سرّه ، ج 1، چاپ جواد نوربخش ، رسالة 22: خلوت ، تهران 1355 ش ؛ مهدی ولائی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 11، مشهد 1364 ش .

/ رضا پورجوادی /

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا